- Klimaatcrisis: een gezondheidscrisis
- Duurzaamheid, gezondheid en voeding
- Klimaatcrisis: gezondheidseffecten en ziektes
- De rol en functie van de huisarts in deze gezondheidsuitdagingen
1. Klimaatcrisis: een gezondheidscrisis
Bedreigingen voor de volksgezondheid: van eenvoudige infecties tot opwarming van de aarde
Vroeger waren infectieziektes doodsoorzaak nummer 1 in ons land. Door verbetering van de hygiëne, de aanleg van riolering (vanaf halverwege de 19e eeuw), de uitvinding van antibiotica (begin 20e eeuw) en het verhogen van immuniteit door vaccinaties (sinds 1952), zijn de aantallen van overlijden ten gevolge van een infectie drastisch gedaald.
Door de introductie van suiker en bewerkt voedsel en door de afname van fysieke inspanningen door onder andere de industriële revolutie (vanaf halverwege de 19e eeuw), deed overgewicht zijn intrede in onze maatschappij. Dat resulteerde in welvaartsziekten, zoals hart- en vaatziekten, longziekten, diabetes en vormen van kanker.
Ook het gebruik van verslavende producten als alcohol, recreatieve drugs en nicotine gaat gepaard met allerlei mentale en fysieke gezondheidsproblemen.
Vrijwel iedereen wordt huisarts met de gedachte dat je mensen beter gaat maken. Maar zijn wij dokters nog wel veel bezig met genezen? Veel van de infectieziektes van vroeger vormen inmiddels geen bedreiging meer voor de volksgezondheid. De focus is in de gezondheidszorg, en dus ook op ons spreekuur, steeds meer verschoven naar het behandelen van de gevolgen van welvaartsziekten.
Daarnaast is in deze tijd klimaatverandering een grote, nieuwe bedreiging voor de volksgezondheid. Door klimaatverandering en milieuvervuiling treden nieuwe ziektes op Nieuwe ziektes duiken op in Nederland en al een aantal bestaande aandoeningen komen meer frequent voor ten gevolge van het veranderende klimaat en andere milieu-effecten.
Ook kunnen klimaateffecten als droogte, wateroverlast en hitte (gaan) zorgen voor gezondheidsproblemen door bijvoorbeeld schaarste van schoon drinkwater of ondervoeding door mislukte gewassen.
Niet voor niets stelt de WHO klimaatverandering als de grootste gezondheidsbedreiging voor de mensheid.
https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/climate-change-and-health
De paradox is dat de zorgsector, bedoeld om mensen te genezen, meewerkt aan dat veranderende klimaat dat ons gezondheidsproblemen geeft. De zorg stoot CO2 uit, verbruikt zoet water, landbouwgrond en schaarse grondstoffen. Ook vervuilen en beschadigen medicijn(rest)en het water en haar ecosystemen.
2. Duurzaamheid, gezondheid, voeding
Wat heeft gezondheid met duurzaamheid te maken?
De meest duurzame zorg is de zorg die niet geleverd hoeft te worden; als er minder mensen ziek zijn of behandeld hoeven te worden, is er minder zorg nodig en dus minder uitstoot etc.
Wat heeft voeding met duurzaamheid te maken?
De manier van leven van de gemiddelde Westerse burger put onze planeet uit; overconsumptie aan dierlijke producten en genotsmiddelen zorgt voor een veel groter landbouwgebruik en daardoor ook pesticidengebruik en watergebruik dan gezonde voeding.
Wat heeft duurzaamheid, gezondheid en voeding met elkaar te maken?
Het meest duidelijk is dat terug te zien in het voedingspatroon van de blue zones en het voedingsadvies van de Lancet EAT.
De blue zones zijn 9 gebieden in de wereld waar de mensen bovengemiddeld oud worden en opvallend gezond oud. In onderzoeken is gezocht naar overeenkomsten tussen die 9 gebieden en die zijn vooral in leefstijl te vinden. Wat betreft de voeding bestaat deze uit voornamelijk onbewerkt voedsel dat voor 95 procent plantaardig is, veel volkorenproducten bevat, noten en zaden en weinig alcohol en geraffineerde suiker.
De Lancet EAT is een commissie die onderzocht heeft met welk dieet in 2050, als er 10 miljard mensen op deze aardbol wonen, mensen gezond kunnen zijn en de aarde niet uitgeput wordt. Dit komt grofweg neer op hetzelfde dieet als dat van de mensen van de blue zones.
Hieruit zou je kunnen concluderen dat als we gezond oud willen worden, ook in 2050, dat we een voedingspatroon moeten volgen dat ook voor de aarde gezond is.
Zie de bijbehorende websites:
https://www.thelancet.com/commissions/EAT
https://www.zilverenkruis.nl/gezonder-leven/magazine/gezondere-voeding/wat-we-kunnen-leren-van-de-blue-zones
3. Klimaatcrisis: gezondheidseffecten en ziekten
Het is niet altijd direct duidelijk te zien, maar de gevolgen van de veranderingen op de aarde door toedoen van de mens heeft al tientallen jaren invloed op de gezondheid. Naar verwachting komen er de komende tientallen jaren steeds meer problemen en ziektes bij of worden prominenter aanwezig.
Er wordt veel onderzoek gedaan naar de relatie tussen klimaatverandering en gezondheid. Niet altijd is er al een bewezen correlatie met het klimaatprobleem of is klimaatverandering nog niet of niet geheel bewezen oorzaak. We zullen de komende jaren daar steeds meer kennis over verkrijgen. Hieronder beschrijven we een aantal reeds aangetoonde effecten.
3.1 Hittegerelateerde ziektes
Door klimaatverandering zijn er steeds vaker hittegolven die steeds heviger verlopen in temperatuur en regionale uitbreiding en langer duren. Extra kwetsbaar zijn ouderen, chronisch zieken, sociaal geïsoleerde mensen, zwangeren, jonge kinderen en stadsbewoners.
https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/uitleg/hittegolf
Acute gevolgen:
- Hitteberoerte, exacerbaties van nierfunctiestoornissen door uitdroging en van cardiovasculaire aandoeningen door oververhitting.
- Slaapverstoring, verminderde arbeidsproductiviteit en meer arbeidsongevallen door verminderde concentratie en arbeidsverzuim.
- Bij aanhoudende hitte zoals in hittegolven:
- Sociale onrust en toename van (de ernst van) psychische klachten (zoals manieën, agressie) die kunnen leiden tot meer ziekenhuisopnames en een hoger aantal suïcides.
- Verhoogd sterfterisico door respiratoire en cardiovasculaire gezondheidseffecten.
- Bron: De impact van klimaatverandering op gezondheid in Nederland, Quarsie et al. NTVG 2021;165:D6245
Wat kan de huisarts doen?
- Wees je bewust welke patiënten kwetsbaar zijn in tijden van hitte. Maak evt. melding in je HIS en weet of er een steunsysteem is
- Laat je door de GGD waarschuwen voor meldingen van het nationaal hitteplan. https://ggdru.nl/thema/professionals-ggd/medische-milieukunde/
- Zorg dat alle medewerkers van je praktijk weten op wie en waarop ze moeten letten in tijden van hitte en welke adviezen er gegeven kunnen worden.
- Op de website van de Huisartsen Utrecht Stad staat aanvullende informatie en een hitteplan voor huisartsen om te implementeren in hun eigen praktijk en zo de meest kwetsbare patiënten in beeld te hebben.
3.2 Luchtverontreiniging gerelateerde ziektes
Luchtvervuiling is een oorzaak van klimaatverandering. Hitte heeft weer een effect op de luchtkwaliteit (bv. smogvorming). Dit laatste geeft acuut gezondheidseffecten, maar ook op de lange termijn.
Acute gevolgen (zoals bij zomersmog):
- Irritatie aan ogen, neus, keel
- Dyspnoe
- Angina pectoris
- Verergering van al bestaande cardiovasculaire aandoeningen
- Verhoogde respiratoire mortaliteit en morbiditeit
Lange termijn:
- Coronaire atherosclerose
- Hypertensie
- Ischemische cardiale sterfte (in 2018 bijna 12000 aan luchtvervuiling gerelateerde overledenen in Nederland)
Bron: De impact van klimaatverandering op gezondheid in Nederland, Quarsie et al. NTVG 2021;165:D6245
Allergie en luchtwegklachten
Het pollenseizoen wordt steeds langer door de hogere temperaturen, Nederland krijgt steeds meer nieuwe allergene planten, door de hogere temperaturen en luchtvochtigheid nemen pollen en schimmels sneller toe en luchtverontreiniging versterkt de allergeniteit van pollen. Ook de toenemende luchtverontreiniging binnenshuis geeft zorgt voor meer allergenen daar.
Gevolgen:
- Toename infecties en allergieën zoals hooikoorts en andere luchtwegklachten
- Stijging risico op en de ernst van luchtweginfecties
- Toename incidentie astma en hooikoorts
Bron: De impact van klimaatverandering op gezondheid in Nederland, Quarsie et al. NTVG 2021;165:D6245
3.3 Infectieziekten in insectenplagen
Teken
Het aantal huisartsconsulten met tekenbeten en erythema migrans is over de jaren toegenomen (van 6.500 in 1994 naar 25.500 in 2017). Klimaatverandering is één van de oorzaken van deze toename. Zo zorgt de toename van het aantal warme dagen voor een verlenging van het tekenseizoen, maar ook dat wij door die warmte meer in tekenrijke gebieden zijn met minder beschermende kleding.
Insecten
De eikenprocessierups, het mediterraan draaigatje en de hoornaar komen in steeds grotere getalen voor in Nederland. Allen met eigen nare effecten op de mens. Zo geeft de eikenprocessierups een jeukende huiduitslag en wordt het zelfs ontraden om buiten te recreëren op plaatsen waar deze dieren heel actief zijn.
Virusvectoren
Mugsoorten die voorheen in warmere landen leefden, worden steeds frequenter in Nederland gesignaleerd. De oorzaak hiervan ligt deels bij de oplopende temperaturen in ons land, en deels door toegenomen reisbewegingen van de mens met daarbij het onbedoeld verspreiden van muggen, larven en eitjes. RIVM verwacht dat door klimaatverandering het niet te voorkomen is dat verschillende exotische muggen zich in Nederland zullen gaan vestigen. Het Westnijlvirus en Arbovirussen zoals dengue en chikungunya kunnen binnen een aantal jaren endemisch worden.
Door oplopende watertemperaturen gaat de kwaliteit van ons water achteruit en neemt het aantal watergerelateerde infectieziekten toe. Omdat er bij warmere temperaturen ook meer water-recreatie plaatsvindt, treden er voorts meer besmetting op (zoals blauwalg, legionella, norovirussen, vibriobacterien en leptospiren).
Bron: De impact van klimaatverandering op gezondheid in Nederland, Quarsie et al. NTVG 2021;165:D6245
Pandemieën en uitbraken van zoönosen
Door het verkleinen van de leefruimte van wilde dieren en het daardoor nauwe contact met mensen, ontstaat het risico op verspreiding van zoönosen onder mensen. Door grote aantallen gedomesticeerde dieren voor consumptie in de bio-industrie in slechte omstandigheden bij elkaar te plaatsen, kunnen virussen zich snel verspreiden en sneller muteren. Het risico voor de volksgezondheid is hierbij dat er een mutatie ontstaat die ziekte bij de mens kan veroorzaken. Dit kan leiden tot een epidemie of pandemie. Covid-19 is daar een veelzeggend voorbeeld van gebleken, maar ook andere infectieziekten zoals de frequente uitbraken van vogelgriep vormen een risico: in geval van ongelukkige mutaties kan deze ook schadelijk worden voor de mens.
3.4 Ultra-violet licht gerelateerde ziekten
Door de toename van het aantal zonuren is er meer blootstelling aan ultraviolette straling. Aangenomen wordt dat daarom klimaatverandering bijdraagt aan de toename van de incidentie van huidkanker (in 30 jaar vervijfvoudigd) en de prevalentie van cataract (in 25 jaar verdrievoudigd).
Bron: De impact van klimaatverandering op gezondheid in Nederland, Quarsie et al. NTVG 2021;165:D6245
3.5 Natuurrampen
Door klimaatverandering neemt het aantal natuurrampen toe. In Nederland hebben we de laatste jaren al te maken gehad met meer bosbranden, een overstroming, hittegolven en een valwind.
In de toekomst kunnen we meer natuurverschijnselen verwachten die we tot nu niet gewoon zijn in ons land. Natuurrampen kunnen tot slachtoffers leiden die ad hoc opgevangen en behandeld zullen moeten worden.
In veel andere landen worden de dagelijkse leefomstandigheden nu al aangetast door klimaatverandering. Mensen worden in hun bestaan bedreigd door onder meer zeespiegelstijging en overstromingen, verwoestijning met voedselschaarste, extreem weer en bosbranden. De VN verwacht dat in 2050 maar liefst 50 tot 200 miljoen mensen op de vlucht zullen zijn vanwege klimaatverandering. Kunnen we in ons land ook klimaatvluchtelingen verwachten? Zijn die er al?
3.6 Ziekte van Parkinson
Er is een sterke correlatie tussen de morbus parkinson en het gebruik van landbouwgiffen voor de akker- en tuinbouw. Onderzoek wordt momenteel gedaan naar de precieze oorzaak
4. De rol en functie van de huisarts in deze gezondheidsuitdagingen
Laat van je horen en zien
Uit onderzoek blijkt dat de huisarts als één van de meest betrouwbare groepen wordt gezien als het gaat om verstrekken van informatie over klimaatverandering. Benut die positie ten goede door je mening en ideeën over dit onderwerp uit te dragen! https://www.climatechangecommunication.org/all/politics-global-warming-april-2022-8/
Allereerst in de spreekkamer. De huisarts is bij uitstek geschikt omop individueel niveau te werken aan leefstijlverbetering van haar patiënten, bij voorkeur samen met de POH, diëtist, fysiotherapie, verslavingsklinieken en programma’s als de GLI. Ook het informeren van patiënten over de relatie tussen gezondheid en klimaatverandering is belangrijk. Dit kan bijvoorbeeld ook door een tekst op het wachtkamerscherm of op de website over dit onderwerp.
Is een maatschappelijk probleem op te lossen door er alleen op individueel niveau te werken met leefstijlprogramma’s? Huisartsen hebben in het maatschappelijk debat een belangrijke stem die we kunnen inzetten voor duurzame zorg. Lees je in, laat je informeren, laat van je horen: op bijeenkomsten, feestjes, in overlegorganen, bij de vertegenwoordigende beroepsorganisaties en met je politieke stem. Spreek je uit voor de suikertax en bewerkt-voedseltax, voor het beperken van consumptie van dierlijk voedsel, voor beleid dat het de burger makkelijk maakt om de gezonde keuzes te maken: voor zichzelf én voor de planeet.
Leden van Groene Huisarts zijn betrokken bij initiatieven om op landelijk niveau gezonde voeding meer beschikbaar te maken dan ongezond voedsel. Word lid of word actief binnen onze groep.
Wees bewust, alert en voorbereid
Belangrijk is om je te realiseren dat we al te maken hebben met aan klimaatverandering gerelateerde ziektebeelden en dat het waarschijnlijk in de toekomst alleen maar zal toenemen. Wees je hiervan bewust, maar ook van het feit dat in bepaalde periodes of in bepaalde wijken er verhoogde risico’s zijn op klimaatgerelateerde gezondheidsproblemen (zoals SMOG in steden). Pas je praktijkvoering, differentiaal diagnose en beleid daarop aan. Train bijvoorbeeld je personeel om ten tijde van een hittegolf extra alert te zijn als een kwetsbare oudere zich meldt.
Door ons op tijd voor te bereiden op de mogelijke klimaatgerelateerde gezondheidsproblemen en -crises dragen wij bij aan toekomstbestendige zorg.
Om dit te bereiken is scholing over dit onderwerp nodig en ondersteuning van de beroepsverenigingen, zorgverzekeraars en overheid.
Monitoring van verwachte nieuwe en toenemende ziekten en ziekteverwekkers is nodig en ook crisismanagement dat proactief plannen maakt voor nieuwe rampen en epidemieën.
De huisarts is vaak de kanarie in de kolenmijn. Dat geldt zeker ook in de klimaat-gezondheidscrisis!
Copyright voor header: Clattinger Farm – Barney Wilczak